Η ανάγκη εστίασης στο πρόσωπο ως σώμα, εγκέφαλο και πνεύμα σε μια περίοδο αβεβαιότητας και αποπροσωποποίησης

Σε μια περίοδο πολλαπλών κρίσεων, που αφορούν τόσο το οικολογικό όσο και το πολιτισμικό περιβάλλον, η συζήτηση γύρω από την ευημερία του ανθρώπου και τις ανθρώπινες σχέσεις αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα και αναγκαιότητα. Οι γραμμές αυτές δεν αποσκοπούν να αποτελέσουν ένα αμιγώς ακαδημαϊκό κείμενο· επιδιώκουν, ωστόσο, να αναδείξουν ζητήματα που σπάνια συζητούνται στην καθημερινότητα αλλά και στον ακαδημαϊκό χώρο, τουλάχιστον στον βαθμό που θα άξιζε.

Η έννοια της ευημερίας (well-being) και η κατανόησή της τίθενται στο επίκεντρο. Πόσο κατανοούμε πραγματικά αυτόν τον όρο; Και πόσοι από εμάς είναι εξοικειωμένοι με τον αρχαιοελληνικό όρο «ευδαιμονία», ο οποίος θα μπορούσε να αποδώσει πλουσιότερα το περιεχόμενο του αγγλοσαξονικού «well-being»;

Ερευνητικά δεδομένα στην Ψυχολογία και στις Επιστήμες Υγείας υπογραμμίζουν τη σημασία της θετικής ευημερίας (positive well-being) στην προαγωγή της υγείας και στη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης χρόνιων νοσημάτων. Πρόσφατο κείμενο ομοφωνίας της Ευρωπαϊκής Καρδιολογικής Εταιρίας επισημαίνει ότι η θετική ευημερία, ιδιαίτερα όταν συνδέεται με αίσθηση σκοπού και νοήματος στη ζωή (meaning in life), σχετίζεται με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων.¹ Πρόκειται για σημαντική γνώση σε μια εποχή όπου η κατάθλιψη και άλλες ψυχικές διαταραχές εμφανίζονται με ιδιαίτερη συχνότητα σε όλες τις ηλικιακές ομάδες.

Καθίσταται, λοιπόν, επιτακτική η ανάγκη για μια ολιστική προσέγγιση στις υπηρεσίες υγείας και για έναν ιατρό-θεραπευτή που θα βλέπει τον ασθενή ως σύνολο σώματος, νου και πνεύματος — κατά το πρότυπο του Viktor Frankl.² Ο Frankl θεμελίωσε την έρευνα γύρω από το νόημα της ζωής, δίνοντας έμφαση στη λογοθεραπεία, και ανέδειξε τρεις βασικές έννοιες: νόημα της ζωής, ελευθερία επιλογής και την ύπαρξη του πόνου (suffering), τον οποίο όμως δεν θεώρησε απαραίτητα αρνητικό ή μετρήσιμο. Ελάχιστες φορές, ωστόσο, ο επαγγελματίας υγείας ρωτά τον ασθενή τι είναι αυτό που πραγματικά τον βασανίζει, κι ας μην αφορά απαραίτητα κάποιο ιατρικό ζήτημα. Αν το βίωμα του πόνου δεν μετασχηματιστεί σε νόημα, αποτυπώνεται ως χρόνιο στρες, που με τη σειρά του διαβρώνει τη σωματική και ψυχική υγεία, καθώς και την ποιότητα ζωής.

Σήμερα, αναζητείται ένας νέος τύπος ιατρού-θεραπευτή: εκείνος που μπορεί να αναγνωρίζει όχι μόνο τα βιοϊατρικά δεδομένα, αλλά και τις ανάγκες, τις αξίες και τις επιθυμίες του προσώπου, κατανοώντας πώς αυτά σχετίζονται με τη συνολική του ευημερία. Χρειάζεται να διαθέτει δεξιότητες επικοινωνίας που θα του επιτρέπουν να ανιχνεύει την «ταυτότητα υγείας» του ατόμου, να κατανοεί την αντίληψή του για τους κινδύνους (risk perception), να αξιολογεί το επίπεδο εγγραμματοσύνης (health literature) του σε θέματα υγείας και να τον βοηθά να λαμβάνει αποφάσεις με αυτονομία και σεβασμό στην προσωπική του βούληση. Ο σύγχρονος θεραπευτής πρέπει επίσης να γνωρίζει την ορθή χρήση της διαθέσιμης διαδικτυακής πληροφορίας και της τεχνητής νοημοσύνης, χρησιμοποιώντας τα ως εργαλεία διαλόγου και συν-λήψης αποφάσεων με τον ασθενή.

Ωστόσο, η προσοχή μας δεν πρέπει να στρέφεται μόνο στον ασθενή, αλλά και στον ίδιο τον επαγγελματία υγείας. Η κόπωση της συμπόνιας (compassion fatigue) εμφανίζεται συχνότερα πλέον από την ικανοποίηση που θα όφειλε να συνοδεύει την παροχή συμπονετικής φροντίδας. Η αποπροσωποποίηση του ασθενούς μέσα από την υπερ-ιατρικοποίηση συνοδεύεται συχνά από την αποπροσωποποίηση του ίδιου του ιατρού, οδηγώντας τον σε εξόντωση (burnout) με επώδυνες συνέπειες για τον ίδιο και για το σύστημα υγείας. Μεγάλη συζήτηση γίνεται σήμερα για το πώς η συμπονετική φροντίδα μπορεί να προστατέψει και τον θεραπευτή, αλλά και για τους μηχανισμούς που ενισχύουν την ανθεκτικότητά (resilience) του. Χρειαζόμαστε στέρεη τεκμηρίωση, αλλά και στοχευμένα προγράμματα εκπαίδευσης και ενδυνάμωσης των επαγγελματιών υγείας, με άμεσο αντίκτυπο στους ασθενείς και τις υπηρεσίες υγείας, ιδιαίτερα σε αυτήν την περίοδο πολλαπλών κρίσεων.

Επιλεγμένες αναφορές

1. Bueno H, Deaton C, Farrero M, Forsyth F, Braunschweig F, Buccheri S, Dragan S, Gevaert S, Held C, Kurpas D, Ladwig KH, Lionis CD, Maas AHEM, Merșa CO, Mindham R, Pedersen SS, Rojnic Kuzman M, Szmit S, Taylor RS, Uchmanowicz I, Vilchinsky N; ESC Scientific Document Group. 2025 ESC Clinical Consensus Statement on mental health and cardiovascular disease: developed under the auspices of the ESC Clinical Practice Guidelines Committee. Eur Heart J. 2025 Nov 3;46(41):4156-4225. doi: 10.1093/eurheartj/ehaf191. PMID: 40878270.
2. Frankl Viktor E. Το νόημα τα ζωής, Εκδόσεις Ψυχογιός, 2010, ISBN 9789604537457