Χειμερινή κατάθλιψη: Η βιολογία πίσω από την εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (SAD) και πώς να την ξεπεράσετε

Για κάποιους, το σκοτείνιασμα των φθινοπωρινών ημερών δεν σηματοδοτεί απλώς το τέλος του καλοκαιρού και την είσοδο στον χειμώνα. Καθώς ο ουρανός γίνεται μουντός, η ενέργεια μειώνεται και μια βαριά θλίψη κάνει την εμφάνισή της.

Παρόλο που η εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (γνωστή ως SAD – Seasonal Affective Disorder) αναγνωρίστηκε επίσημα από την ψυχιατρική κοινότητα μόλις τη δεκαετία του ’80, η σχέση ανάμεσα στις εποχές, τη διάθεση και τη ζωτικότητα έχει παρατηρηθεί εδώ και αιώνες.

Σύμφωνα με τον Guardian, ήδη από το 300 π.Χ., το κινεζικό ιατρικό κείμενο The Yellow Emperor’s Classic of Medicine περιέγραφε πώς οι εποχές επηρεάζουν όλα τα ζωντανά όντα. Για τον χειμώνα συμβούλευε: «Πηγαίνετε για ύπνο νωρίς και ξυπνήστε με την ανατολή. Κρατήστε τις επιθυμίες και τη σκέψη ήσυχες, σαν να φυλάτε ένα ευχάριστο μυστικό».

Σήμερα, η επιστήμη επιβεβαιώνει ξανά πόσο στενά συνδέεται η ανθρώπινη βιολογία με τον κύκλο των εποχών. Σύμφωνα με την ερευνήτρια Cathy Wyse του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, που μίλησε στο βρετανικό μέσο, η μεγαλύτερη πρόοδος της τελευταίας δεκαετίας είναι η συνειδητοποίηση ότι οι εποχιακές μεταβολές στη διάθεση είναι πιθανόν ενδογενείς – αποτελούν δηλαδή μέρος της φυσιολογίας μας.

Μεγάλες βάσεις δεδομένων, όπως η UK Biobank, επέτρεψαν στους επιστήμονες να παρακολουθήσουν εποχιακά μοτίβα σε εκατοντάδες χιλιάδες άτομα για πολλά χρόνια – κάτι που παλαιότερα ήταν αδύνατο.

Τα συμπτώματα της SAD και ο ρόλος του φωτός

Ωστόσο, δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσει κανείς πού τελειώνει η φυσιολογική χειμερινή υποτονικότητα και πού ξεκινά η κλινική κατάθλιψη. Η SAD αναγνωρίζεται ως υποτύπος της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής ή της διπολικής διαταραχής και χαρακτηρίζεται από προβλέψιμο εποχιακό μοτίβο: τα συμπτώματα ξεκινούν συνήθως το φθινόπωρο ή τον χειμώνα και υποχωρούν την άνοιξη.

Εκτός από τα συνηθισμένα σημάδια κατάθλιψης, οι πάσχοντες συχνά κοιμούνται περισσότερο, νιώθουν νωθρότητα και έχουν αυξημένη όρεξη – ιδιαίτερα για υδατάνθρακες.

Τα αίτια αυτών των αλλαγών εξακολουθούν να μελετώνται, αλλά σχεδόν σίγουρα συνδέονται με τη μείωση του φυσικού φωτός. Το φως είναι ο βασικός ρυθμιστής του κιρκαδικού ρολογιού του σώματος, που ελέγχει την έκκριση ορμονών, την εγρήγορση και τη διάθεση.  Όταν το φυσικό φως δεν επαρκεί – ειδικά όταν συνδυάζεται με υπερβολικό τεχνητό φως το βράδυ – το βιολογικό ρολόι χάνει τον συγχρονισμό του με το εξωτερικό περιβάλλον.

Ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο από τη SAD

Ορισμένοι είναι πιο ευαίσθητοι σε αυτές τις αλλαγές. Η ομάδα της Wyse μελετά τη διπολική διαταραχή, όπου οι μανιακές φάσεις κορυφώνονται την άνοιξη και τα καταθλιπτικά επεισόδια εντείνονται τους σκοτεινούς μήνες. «Υποψιαζόμαστε ότι τα άτομα με διπολική διαταραχή είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στο φως και στις εποχιακές ενδείξεις, οι οποίες πυροδοτούν τα συμπτώματά τους», εξηγεί η ίδια.

Ακόμη και άτομα χωρίς διαγνωσμένη κατάθλιψη μπορεί να εμφανίσουν μια ελαφρύτερη εποχιακή πτώση της διάθεσης – αυτό που συχνά αποκαλείται «χειμερινή μελαγχολία».

Το «αντίδοτο» στη SAD

Το πιο αποτελεσματικό «αντίδοτο» στη χειμερινή πτώση της διάθεσης είναι το φως. Η φωτοθεραπεία με έντονο φως θεωρείται η πιο αξιόπιστη θεραπεία για τη SAD, αν και η σωστή ώρα και διάρκεια είναι κρίσιμες. Επίσης η έκθεση σε έντονο, φυσικό φως νωρίς το πρωί βοηθά να συγχρονιστεί το κιρκαδικό ρολόι και να κατασταλεί η μελατονίνη – η νυχτερινή ορμόνη που μας κάνει να νιώθουμε υπνηλία.

Το φως έχει και άμεση διεγερτική δράση: μία μελέτη έδειξε ότι μία ώρα έκθεσης σε «μπλε φως» δηλαδή τεχνητό φως με περισσότερη ενέργεια στην περιοχή των 460–490 νανομέτρων του ορατού φάσματος, που μιμείται το φυσικό φως της ημέρας, ιδιαίτερα το φως του πρωινού ή του μεσημεριού, αύξησε τον χρόνο αντίδρασης περισσότερο από δύο φλιτζάνια καφέ.

Αυτός είναι και ο λόγος που ειδικοί επισημαίνουν να αποφεύγεται το βράδυ η χρήση οθονών που εκπέμπουν μπλε φως, καθώς δυσκολεύει τον ύπνο, μπερδεύοντας τον οργανισμό και καθυστερώντας την παραγωγή μελατονίνης – της ορμόνης που μας βοηθά να νυστάζουμε.

Όμως, το φως δεν είναι το μόνο μέσο. Η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT) ειδικά προσαρμοσμένη για τη SAD μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική, βοηθώντας τα άτομα να αλλάξουν τη σχέση τους με τον χειμώνα, και όχι απλώς να αντιμετωπίσουν τα συμπτώματα. Εξάλλου ο χειμώνας θα έρθει έτσι κι αλλιώς. Αν αλλάξουμε τον τρόπο που τον βλέπουμε, μπορούμε να ξαναβρούμε τη χαρά μέσα στους σκοτεινούς μήνες.

Πώς να ξεπεράσετε τη SAD

Αναζητήστε τον πρωινό ήλιο: Ακόμα και με συννεφιά, βγείτε έξω όσο νωρίτερα γίνεται. Το φυσικό φως επαναρυθμίζει το κιρκαδικό ρολόι, βελτιώνει την εγρήγορση και καταστέλλει τη μελατονίνη.

Χρησιμοποιήστε λάμπα φωτός (light box): Οι ειδικές λάμπες για SAD εκπέμπουν φως περίπου 10.000 lux – 20 έως 40 φορές πιο έντονο από το φως γραφείου. Καθίστε μπροστά της για 20–30 λεπτά μόλις ξυπνήσετε.

Ελέγξτε τις συνήθειες ύπνου: Κρατήστε σταθερό ωράριο ύπνου, αποφύγετε τις οθόνες αργά το βράδυ και προτιμήστε χαμηλό, θερμό φωτισμό το βράδυ.

Βγείτε έξω όσο περισσότερο μπορείτε: Ακόμα και με συννεφιά, το φυσικό φως σε εξωτερικό χώρο είναι 10 φορές πιο δυνατό από ό,τι μέσα. Στοχεύστε σε τουλάχιστον μία ώρα την ημέρα, ιδανικά με κάτι ευχάριστο: έναν περίπατο, καφέ στο πάρκο ή παιχνίδι με φίλους.

Σχεδιάστε χειμερινές απολαύσεις: Αντί για σκέψεις τύπου «μισώ τον χειμώνα», δημιουργήστε τελετουργικά άνεσης και χαλάρωσης – κεριά, ζεστή σοκολάτα, ζεστό μπάνιο – αλλά και διασκέδασης με κοινωνικές ή εξωτερικές δραστηριότητες.

Ζητήστε βοήθεια: Αν η διάθεση, ο ύπνος ή το κίνητρο παραμένουν μειωμένα για εβδομάδες και επηρεάζουν την καθημερινότητα, απευθυνθείτε σε γιατρό ή ειδικό ψυχικής υγείας. Να θυμάστε: Η SAD είναι αντιμετωπίσιμη.