Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς έκανε μια παγανιστική όπερα για τα Βαλκάνια: Γιγαντιαίοι φαλλοί, κηδείες, o Tίτο, γυμνές θεές

Στο «Balkan Erotic Epic», η Μαρίνα Αμπράμοβιτς επανεφευρίσκει τον ερωτισμό μέσα από τα αρχέγονα τελετουργικά των Βαλκανίων. Γυναίκες ουρλιάζουν στον ουρανό, άνδρες σέρνονται στο χώμα, και η ίδια εμφανίζεται σαν μαύρη θεά της γης. Δεν είναι σοκ· είναι λειτουργία.

Η μπάντα παιανίζει ένα πένθιμο εμβατήριο. Μπροστά, μια γυναίκα με γκρίζο κοστούμι, μαλλιά δεμένα πίσω, με παράσημα στο στήθος, οδηγεί τη νεκρική πομπή. Στα χέρια της κρατά ένα μπουκέτο κόκκινα γαρίφαλα. Πίσω της, οι θεατές ακολουθούν, περνούν το κατώφλι ενός βιομηχανικού χώρου και βυθίζονται στο σκοτάδι. Κραυγές, ψαλμοί, ήχοι από τακούνια και βήματα που πατούν στο χώμα.

Ξαφνικά, μπροστά τους: μια τελετή ταφής. Στην άκρη της σκηνής, το άψυχο σώμα του Γιόσιπ Μπροζ Τίτο. Στο κέντρο, μια τραγουδίστρια τυλιγμένη σε ένα επιβλητικό μαύρο φόρεμα από ταφτά και ένα τεράστιο τσόχινο κάλυμμα κεφαλιού, έργο της σχεδιάστριας μόδας Ρόξαντα Ίλιντσιτς. Η φωνή της γυναίκας κόβει τον αέρα με ένα παραδοσιακό σερβικό μοιρολόι,  το σκηνικό μοιάζει με όπερα αλλά και με αρχαία ελληνική τραγωδία, με ένα προϊστορικό τελετουργικό.

Έτσι αρχίζει το «Balkan Erotic Epic» της Μαρίνας Αμπράμοβιτς, η πιο φιλόδοξη, συγκλονιστική και σωματική περφόρμανς της ύστερης καριέρας της. Στο Μάντσεστερ, η εικαστικός που πολλοί επιμένουν να αποκαλούν γιαγιά της περφόρμανς, έδωσε νέα διάσταση στο είδος.

Η επιστροφή στα ένστικτα

Σε ένα περιβάλλον βιομηχανικής απογύμνωσης στο Μάντσεστερ, η Αμπράμοβιτς χτίζει ένα σκηνικό με δεκατρείς ταυτόχρονες πράξεις: γυναίκες που σηκώνουν τις φούστες τους και ουρλιάζουν στον ουρανό, άνδρες που σέρνονται στο τεχνητό γρασίδι χτυπώντας το κορμί τους στο χώμα, νεκροί που παντρεύονται ζωντανούς σε μια τελετή του «μαύρου γάμου»· ένας καφενές (kafana) όπου οι χορευτές πιάνονται αγκαζέ και στροβιλίζονται σε κύκλο, ένα νεκροταφείο όπου γυμνές γυναίκες αγκαλιάζουν σκελετούς εραστών.

Μέσα στη σκοτεινή αίθουσα, ανάμεσα σε ήχους από θρήνους και τύμπανα, ξεπροβάλλει ένα τοπίο εξωπραγματικό: μια σειρά από τεράστιους φαλλούς, πέντεμισι μέτρων, στοιχισμένους σαν πέτρινα μνημεία. Το βλέμμα δεν ξέρει αν βλέπει ιερά βουνά ή αρχαίες στήλες. Είναι η «σκηνογραφία της φύσης», όπως την αποκαλεί η ίδια η Αμπράμοβιτς.

Γύρω τους, γυμνοί άνδρες σέρνονται και τρίβονται στο χώμα, σαν να προσκυνούν μια χαμένη θεότητα. Από την άλλη πλευρά, γυναίκες σε παραδοσιακές βαλκανικές φορεσιές σηκώνουν τις φούστες τους και κραυγάζουν, δείχνοντας τα αιδοία τους προς τον ουρανό. Η πράξη επαναλαμβάνεται με ρυθμό και ορμή:  ένα αρχαίο έθιμο, όπως εξηγεί η Αμπράμοβιτς, «από τον 4ο έως τον 11ο αιώνα, όταν οι γυναίκες των χωριών έβγαιναν στα χωράφια και έδειχναν τα αιδοία τους για να τρομάξουν τους θεούς και να σταματήσουν τη βροχή».

Εδώ, η γη, η γονιμότητα και η επιθυμία συγχωνεύονται. Οι φαλλοί υψώνονται σαν οβελίσκοι προς τον ουρανό, ενώ το γυναικείο σώμα γίνεται η δύναμη που τους εξισορροπεί — ο αιώνιος διάλογος του αρσενικού και του θηλυκού, του ενεργητικού και του δεκτικού, του ουρανού και της γης. Το Balkan Erotic Epic δεν αναπαριστά τον έρωτα. Τον επαναφέρει στη φυσική του διάσταση: ως ενέργεια που κινεί τη ζωή και απειλεί τη θεότητα.

Στο κέντρο όλων βρίσκεται ένα φάντασμα. Η γυναίκα με το γκρίζο κοστούμι είναι η Ντάνιτσα Αμπράμοβιτς, η μητέρα της Μαρίνας, ενσαρκωμένη από την performer Μαρία Σταμένκοβιτς Χεράνθ. Η Ντάνιτσα υπήρξε ηρωίδα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πειθαρχημένη κομμουνίστρια, γυναίκα στρατοπέδου. Το σπίτι της ήταν στρατώνας. Το σώμα έπρεπε να υπηρετεί το καθήκον, όχι την επιθυμία.

Η Μαρίνα μεγάλωσε μέσα στην ενοχή του σώματος. Και το Balkan Erotic Epic είναι η εκδίκησή της, ή μάλλον η λύτρωση και για τις δύο. Τρεις ώρες μετά την έναρξη της παράστασης, η Ντάνιτσα εγκαταλείπει το στρατιωτικό της σακάκι, αρχίζει να χορεύει στον καφενέ, γδύνεται, γελά. Η κόρη της, λίγα μέτρα πιο πέρα, παρακολουθεί. Για πρώτη φορά, οι δυο τους μοιράζονται το ίδιο σκηνικό, την ίδια αναπνοή. Η πειθαρχία λιώνει. Η ενοχή μετατρέπεται σε χορό.

Ο έρωτας ως πολιτική πράξη

Η Αμπράμοβιτς επιστρέφει όχι μόνο στην ιστορία της, αλλά και στη γεωγραφία της. Η λέξη «Βαλκάνια» εξακολουθεί να κουβαλά την έννοια της «άγριας Ευρώπης», ενός μυθικού, πολεμικού, σαγηνευτικά βάρβαρου τόπου. Το έργο της αγκαλιάζει αυτή τη φήμη και την ανατρέπει: δείχνει πώς η παράδοση του «άλλου» μπορεί να γίνει μήτρα του σύγχρονου.

Η παράσταση αντλεί από αυθεντικά τελετουργικά: από τον «μαύρο γάμο» της Βλαχίας ως τις βροχοποιητικές τελετές όπου οι γυναίκες έδειχναν τα αιδοία τους για να σταματήσουν τη βροχή. Αυτές οι αρχαίες πρακτικές μετατρέπονται σε αισθητικό και πολιτικό σχόλιο: η γυναικεία σεξουαλικότητα ως δύναμη ελέγχου του κόσμου, ως θεϊκό όπλο.

Η ίδια η Αμπράμοβιτς το διατυπώνει καθαρά: «Τα γυναικεία γεννητικά όργανα μεταμορφώνονται σε θεϊκό όπλο. Όχι σε κάτι βρόμικο, αλλά σε κάτι τρομακτικά ισχυρό». Οι κραυγές των γυναικών δεν είναι παράπονο. Είναι μάχη. Είναι η στιγμή που το σώμα επιστρέφει στην κυριότητά του.

Το σώμα απέναντι στον έλεγχο

Στο Balkan Erotic Epic δεν υπάρχουν κάμερες, δεν υπάρχουν κινητά. Οι θεατές παραδίδουν τα τηλέφωνά τους σε ειδικές θήκες. Η εμπειρία δεν μεταδίδεται· βιώνεται. Όπως γράφει το Frieze, «η απουσία της οθόνης λειτουργεί σαν θεραπεία. Οι γυναίκες που ουρλιάζουν και δείχνουν το σώμα τους στον ουρανό μοιάζουν να εξαγνίζονται. Το νερό που πέφτει από τον ουρανό δεν είναι εφέ, είναι βάπτισμα».

Το σώμα γίνεται πολιτικό πεδίο. Αν στην κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία η επιθυμία ελέγχονταν από την ιδεολογία, στη Δύση ελέγχεται από την αγορά. Η Αμπράμοβιτς απορρίπτει και τις δύο μορφές εξουσίας. Προτείνει κάτι πιο ριζοσπαστικό: το σώμα ως τελετουργία, ως πράξη ελευθερίας που δεν χρειάζεται να μεταδοθεί ή να επιβεβαιωθεί.

Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς γίνεται ο ίδιος της ο μύθος. Η παρουσία της, ακόμη κι ακίνητη, έχει τη δύναμη να μεταβάλει την ατμόσφαιρα ενός χώρου. «Η καλλιτέχνις είναι παρούσα»: η φράση που την καθόρισε από το 2010, επιστρέφει εδώ, πιο επιβλητική, σχεδόν μεταφυσική.

Η αίσθηση που αφήνει η παράσταση δεν είναι αυτή ενός σοκ· είναι δέος. Όταν, στα τελευταία λεπτά, η Αμπράμοβιτς περνά ανάμεσα στους ερμηνευτές και κάθεται σιωπηλή στο κέντρο, ο χώρος παγώνει. Κανείς δεν κινείται. Ο χρόνος αναστέλλεται.

Η ίδια είχε πει κάποτε: «Η τέχνη δεν είναι να δείχνεις κάτι ωραίο. Είναι να δείχνεις τα σπλάχνα σου». Στο Balkan Erotic Epic, το κάνει κυριολεκτικά. Δείχνει τα σπλάχνα, το αίμα, τον έρωτα, τη μητέρα, τον θάνατο. Όλα όσα μας καθιστούν ζωντανούς.