Αν και νομοθετικά έχουν υπάρξει σημαντικές βελτιώσεις, τελικά το «ηθικό δίδαγμα» και το μεγαλύτερο συμπέρασμα της έρευνας είναι πως κυρίαρχο μοντέλο στην Ελλάδα παραμένει ακόμα η ιδρυματοποίηση, παρόλο που έχει αναγνωριστεί ότι η ιδρυματική φροντίδα είναι μια αποτυχημένη πολιτική. Επιπλέον, είναι ξεκάθαρο το τεράστιο χάσμα μεταξύ ιδιωτικών και δημόσιων δομών στο θέμα των αναδοχών/υιοθεσιών, με τα πρώτα σχεδόν να «αντιστέκονται» στην επαναφορά του παιδιού στην κοινότητα.
Ευρήματα
Στην πολυσέλιδη έρευνα επισημαίνεται η έλλειψη ενιαίου πλαισίου και ελάχιστων εθνικών προδιαγραφών έναρξης, λειτουργίας, στελέχωσης, παιδαγωγικών προτύπων και ποιότητας της παρεχόµενης φροντίδας, τόσο στα δημόσια ιδρύµατα παιδικής προστασίας όσο και στις αντίστοιχες ιδιωτικές µονάδες. Στις περισσότερες δομές πραγματοποιούνται έλεγχοι, που όμως αφορούν, κυρίως, την ασφάλεια ή το φυσικό περιβάλλον και την υγιεινή των χώρων. Οι επιθεωρήσεις δεν είναι της ίδιας βαρύτητας ούτε του ιδίου τύπου και διενεργούνται μία έως δύο φορές τον χρόνο ή ανά διετία.
Επίσης, η ανεπάρκεια του επιστημονικού προσωπικού, αφενός, εγκυμονεί κινδύνους για τα παιδιά που διαβιούν στα ιδρύματα, αφετέρου, υποσκάπτει την προσπάθεια για την προώθηση του θεσμού της αναδοχής και της υιοθεσίας. Από την έρευνα διαπιστώνεται ότι ο επανασχεδιασμός της κοινωνικής πολιτικής προς την κατεύθυνση της αποϊδρυματοποίησης και της μετάβασης σε κοινοτικού οικογενειακού τύπου φροντίδα κρίνεται απαραίτητος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κάποια ιδρύματα έχουν λειτουργήσει και λειτουργούν ως δομή άμεσης υποδοχής παιδιών. Η μακρόχρονη παραμονή παιδιών και εφήβων, αλλά και βρεφών, σε κλειστά ιδρύματα συνδέεται με σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα, αλλά και με χρόνιο άγχος, το οποίο οφείλεται, κυρίως, στις συνθήκες ανατροφής σε ένα μη κανονικό περιβάλλον.
Τα μεγάλα και ισοπεδωτικά ιδρύματα, τονίζουν οι ερευνητές, πρέπει να μετατραπούν σε μικρές οικογενειακού τύπου μονάδες θεραπευτικού προσανατολισμού, με μεταβατικό, κυρίως, ρόλο μέχρι την επιστροφή του παιδιού στη βιολογική του οικογένεια (όπου είναι πράγματι εφικτό) ή την τοποθέτησή του στην ανάδοχη.
Μέσα από τις συνεντεύξεις διαφάνηκε ότι, ενώ κύριο μέλημα των ιδρυμάτων είναι η επανένωση του παιδιού με την οικογένεια, ωστόσο συχνά η τάση αυτή προσκρούει, αφενός, σε αγκυλώσεις ενός πεπαλαιωμένου μοντέλου παιδικής προστασίας και, αφετέρου, στην αδυναμία έγκαιρων προληπτικών παρεμβάσεων για τη στήριξη των οικογενειών.
«Η προσέγγιση που ακολουθείται από κάθε Εισαγγελία είναι διαφορετική»
Πολλά από τα παιδιά που φιλοξενούνται σε ιδρύματα έχουν απομακρυνθεί από τις οικογένειές τους, λόγω κακοποίησης, παραμέλησης ή αδυναμίας επαρκούς φροντίδας τους για άλλους λόγους. Η διαδικασία που κατά κανόνα ακολουθείται είναι η αρμόδια εισαγγελική Αρχή να αποστέλλει στις κοινωνικές υπηρεσίες εντολή για διεξαγωγή κοινωνικής έρευνας. Σύμφωνα με την Ειδική Εκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη, «η προσέγγιση που ακολουθείται από κάθε Εισαγγελία είναι διαφορετική, γιατί, αφενός, η διαδικασία αυτή δεν διέπεται από ενιαίο πρωτόκολλο και κανόνες για όλες τις Εισαγγελίες και, αφετέρου, δεν λειτουργούν οι θεσμικά προβλεπόμενες κοινωνικές υπηρεσίες στα Πρωτοδικεία, που θα βρίσκονταν σε στενή επικοινωνία και συνεργασία με τις Εισαγγελίες, για την υποστήριξη του εξαιρετικά απαιτητικού και δύσκολου έργου τους». Συγχρόνως, οι κοινωνικές υπηρεσίες των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σχεδόν στο σύνολό τους, είναι σοβαρά υποστελεχωμένες.
Η απουσία δομών/ξενώνων υποδοχής ή πρόβλεψης για την άμεση αναδοχή των παιδιών με τον χαρακτήρα του επείγοντος έχει ως συνέπεια τα παιδιά, σε μια ιδιαίτερα δύσκολη και κρίσιμη για αυτά περίοδο, και ενώ δεν χρήζουν νοσηλείας, να εισάγονται και να παραμένουν, συχνά επί μακρό χρονικό διάστημα, σε παιδιατρικές ή παιδοψυχιατρικές κλινικές ή ακόμη και σε μονάδες ενηλίκων γενικών νοσοκομείων.
Οι προτάσεις της έρευνας
- Ενίσχυση της αποϊδρυματοποίησης, περιορισμός εισαγωγής των παιδιών στην ιδρυματική φροντίδα και εντατικοποίηση των προσπαθειών πρόληψης και στήριξης των οικογενειών με παιδιά οι οποίες αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα.
- Χάραξη μιας συνολικής στρατηγικής για την προώθηση του θεσμού της αναδοχής (συμπεριλαμβανομένης της επαγγελματικής αναδοχής) και της υιοθεσίας, συντονισμένη και πολυεπίπεδη υποστήριξη της Πολιτείας (υπηρεσίες, θεσμικό πλαίσιο) για τη μετατροπή των ιδρυμάτων σε δομές φιλικές προς τη φιλοσοφία της αποϊδρυματοποίησης.
- Το νέο θεσμικό πλαίσιο που παρέχει ο Ν. 4538/2018 για την αναδοχή και την υιοθεσία βελτιώνει σημαντικά τους θεσμούς της παιδικής προστασίας και έχει απόλυτα παιδοκεντρικό χαρακτήρα, ωστόσο πρέπει να γίνουν και άλλα βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση.
ΗΜΕΡΙΔΑ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ SOS
Λιγότερες αναδοχές και υιοθεσίες για παιδιά άνω των 8 ετών
Σε πρόσφατη ημερίδα, όπου παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η έρευνα του ΕΚΚΕ «Τα Ιδρύματα Παιδικής Προστασίας στην Ελλάδα: Προκλήσεις και Προοπτικές», που διεξήχθη σε συνεργασία με τα Παιδικά Χωριά SOS, αναδείχθηκε το ζήτημα της αποϊδρυματοποίησης, καθώς και της δημιουργίας ενός ενιαίου εθνικού φορέα για την εφαρμογή της μεταρρύθμισης και δόθηκε έμφαση στην αναδοχή και τη βιολογική οικογένεια. Οπως σημειώνεται, οι αναδοχές και οι υιοθεσίες, παρότι αυξημένες, παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα, ενώ είναι εξαιρετικά χαμηλές, έως μηδενικές, για παιδιά άνω των 8 ετών (που αποτελούν και την πλειονότητα) και παιδιά με αναπηρία.
Αλλαγές
Η εκπρόσωπος του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης επικεντρώθηκε, μεταξύ άλλων, στις αλλαγές που επέφερε ο Ν. 4538/2018, στην αύξηση σε ποσοστό που ξεπερνάει το 50% των αναδοχών που υλοποιούνται πλέον ετησίως.
Επιπρόσθετα, αναφέρθηκε σε περιπτώσεις αντίστασης των δομών να συνδράμουν στην οικογενειακή αποκατάσταση των ανηλίκων. Ενδεικτικά είναι τα στοιχεία των τελεσίδικων αποφάσεων τεκνοθεσιών για το έτος 2021, που δείχνουν ότι οι κρατικές δομές αποκατέστησαν τριπλάσιο αριθμό παιδιών, σε αντίθεση με τις ΝΠΙΔ Δομές, παρότι οι δεύτερες είναι υπερπληθέστερες. Υστερα από ελέγχους σε πάνω από 15 δομές από το αρμόδιο τμήμα του υπουργείου σε συνεργασία με το ΕΚΚΑ, διαπιστώθηκε αλλαγή των ΑΣΟΑ (Ατομικό Σχέδιο Οικογενειακής Αποκατάστασης) σε ποσοστό περίπου 60% – 70% και αύξηση του αριθμού των προτάσεων σύνδεσης.